„Babie lato”, „Żurawie”, „Bociany” czy „Orka”… Brzmi jak opis sielskich wakacji spędzonych na wsi. Są to jednak tytuły słynnych obrazów Józefa Chełmońskiego. Dzieła te i wiele więcej prac malarskich artysty można zobaczyć na żywo w Muzeum Narodowym w Poznaniu. Choć malarz szczególnie upodobał sobie motyw galopujących koni, tę wystawę najlepiej zwiedzać powoli, krok po kroku – jak w spokojnym stępie.

Miesiąc temu, dokładnie 7 marca, w Muzeum Narodowym w Poznaniu została otwarta wystawa „Józef Chełmoński 1849–1914”. Postać ta zapewne jest wszystkim znana, nie tylko koneserom sztuki. Obrazy Chełmońskiego pojawiają się na lekcjach języka polskiego w szkołach przy omawianiu takich nurtów jak realizm i ludomania. Prace malarskie tego artysty przeniknęły również do kinematografii. Stały się bowiem inspiracją dla niektórych kadrów z filmu „Chłopi”. Tak duże zainteresowanie twórczością Chełmońskiego to przejaw trwającego od kilkunastu lat zwrotu ludowego. Jego częścią są także wspomniana adaptacja filmowa powieści Władysława Reymonta, „Chłopki. Opowieść o naszych babkach” Joanny Kuciel-Frydryszak czy „Baśń o wężowym sercu albo wtóre słowo o Jakóbie Szeli Radka Raka”. Stanisław Witkiewicz pisał, że „jego [Chełmońskiego] obrazy stały się jakby wyrazem duszy narodu”. Zatem nie pozostaje nic innego, jak przyjrzeć się z bliska tej wizji polskości i ocenić, czy nadal – w dwudziestym pierwszym wieku – może być ona aktualna.

Projekt „Chełmoński”

Wystawa obrazów Chełmońskiego jest zwieńczeniem projektu badawczego, który rozpoczęto w 2022 roku. Działania zostały zainicjowane przez cztery kuratorki: Ewę Micke-Broniarek i Agnieszkę Lajus z Muzeum Narodowego w Warszawie, Marię Gołąb z Muzeum Narodowego w Poznaniu oraz Aleksandrę Krypczyk-de Barra z Muzeum Narodowego w Krakowie. Przeprowadzono skrupulatne studia nad twórczością malarza, zorganizowano poszukiwania zaginionych dzieł artysty oraz wykonano dokładne badania konserwatorskie. Wszystkie prace Chełmońskiego znajdujące się w poznańskim muzeum zostały przebadane w zakresie technologii malarskiej. Oprócz ekspozycji powstał również wieloaspektowy katalog, składający się zarówno z esejów poświęconych twórczości malarza, jak i jego obrazów. Wystawa w Warszawie była czynna od 27 września do 2 lutego. Odwiedziło ją ponad 200 tysięcy osób, a ze względu na tak dużą frekwencję organizatorzy zdecydowali się przedłużyć okres jej trwania. W Poznaniu dzieła Chełmońskiego będzie można oglądać do 29 czerwca. Potem zostaną przeniesione do Krakowa, gdzie będą dostępne od 8 sierpnia do 30 listopada.

Po poznańsku

W muzeach warszawskim i krakowskim układem obrazów rządzą dominujące motywy. Organizatorzy wystawy w Poznaniu natomiast postawili na klasykę. Prace Chełmońskiego zostały ułożone chronologicznie, a przestrzeń podzielona według najważniejszych etapów w życiu artysty. To podróż od studiów malarskich w Warszawie i Monachium oraz aktywności w pracowni w Hotelu Europejskim w Warszawie, przez pobyt w Paryżu, po osiądnięcie w Kuklówce na Mazowszu. Dzięki tak zaprojektowanej ekspozycji odwiedzający mogą prześledzić rozwój artystyczny malarza, dostrzec idee przyświecające mu w danym momencie, zauważyć ciągłość podejmowanych działań i zwrócić uwagę na znaczące przełomy zarówno w biografii, jak i w twórczości.

– Uważam, że wystawa wspaniale przeprowadza przez kolejne etapy rozwoju techniki malarskiej i rozszerzania się tematyki zainteresowań Chełmońskiego. Pozwala na obserwację procesu opanowywania pewnych schematów do perfekcji, na przykład malowania koni, śniegu czy błota – mówi Joanna Klasa.

Jeśli chodzi o liczby, wystawa składa się z 122 obrazów olejnych i szkiców malarskich, 14 szkicowników i 58 prac na papierze. Dzieła zostały zaczerpnięte ze zbiorów muzealnych w całym kraju, kolekcji prywatnych oraz zagranicznych instytucji. W stolicy Wielkopolski można zobaczyć więcej obiektów niż w Warszawie. Warto szczególnie przyjrzeć się „Karnawałowi w Polsce”, który przed drugą wojną światową był własnością Raczyńskich z Rogalina. Latem zeszłego roku znalazł się na aukcji w Londynie i został zakupiony do prywatnej kolekcji. Jest to zatem jego pierwsza prezentacja od wielu lat.

Malarz polskiej wsi

W twórczości Chełmońskiego przeważają takie motywy kojarzone z polską wsią, jak galopujące konie, polowania, targi, tańce przed karczmami czy prace rolne. Zaskakujące jest to, z jaką drobiazgowością artysta tworzył swoje obrazy. W sali poświęconej rysunkom można zobaczyć studia malarza nad ruchem i wyglądem postaci, a także próby uchwycenia różnych etapów końskiego biegu. Jednak wśród jego dzieł da się znaleźć także pejzaże i przedstawienia przyrody zbliżone bardziej do impresjonizmu niż realizmu. A niemal każda praca kryje w sobie mnóstwo symboli i opowiada jakąś historię.

– Jestem bardzo zadowolona z pójścia na tę wystawę, ponieważ zobaczyłam na żywo „Babie lato”. Oprócz tego pozytywnie zaskoczyły mnie konie, w dużej liczbie. Malowane w tak realistyczny sposób, że obraz przemieniał się w trójwymiarowy. Dodatkowo zauroczyły mnie wszelkie krajobrazy, w większości zachody słońca, których się nie spodziewałam – wyznaje Julia Lisiecka.

– Szczególnie urzekająca jest detaliczność każdego dzieła: drobne szczegóły niewidoczne od razu, jak na przykład chrabąszcze wlatujące przez okno na „Wieczorze letnim” – dodaje Joanna Klasa.

Prace Chełmońskiego, namalowane ponad sto lat temu, do dziś wywołują różne reakcje osób, które je oglądają, co stanowi największy dowód na wielkość artysty.

– Wybrałam się na tę wystawę z czterema koleżankami i niezwykłe jest to, że mimo upływu czasu obrazy wydały nam się nieprawdopodobnie aktualne. Poruszyły nas emocjonalnie. Wywołały niekiedy zarówno śmiech, jak i wzruszenie czy zadumę. Zdecydowanie najwięcej czasu spędziłyśmy, przyglądając się nostalgicznemu „Krzyżowi w zadymce” oraz mrocznej „Jesieni” z wyjątkową grą świateł – komentuje Joanna Klasa.

Wystawie towarzyszy wiele wydarzeń: oprowadzania kuratorskie i tematyczne, wykłady i spotkania, warsztaty i lekcje muzealne. Program dostępny jest na stronie Muzeum Narodowego w Poznaniu. Bilety można zakupić w kasie muzeum lub online.

Wiktoria Duda